Vlastimir Vuković
Frakcionalni novac banaka
CBM Research, Paper 4, April 2020
Sažetak
Bankarstvo frakcionalnih rezervi zasniva se na iluziji da je naš novac na transakcionom računu u banci neokrnjen i uvek raspoloživ. U frakcionalnom bankarstvu, transakcioni depoziti su frakcionalni novac, što je na zastrašujući način pokazala Velika depresija. Bankarstvo frakcionalnih rezervi je veštački održano u životu uvođenjem osiguranja depozita. Institucije elektronskog novca nisu ponudile siguran novac, već samo još jednu varijantu debitnih kartica. Digitalni novac novih platnih provajdera takođe ima iste odlike kao i novac banaka, tj. predstavlja fractionalni digitalni novac. Imajući u vidu da transakcioni računi čine relativno mali deo ukupnih depozita i još manji deo široke novčane mase (M3 u ECB Sistemu, M4 u Britaniji), njihova defrakcionalizacija ne bi predstavljala monetarni problem, ali je neizvodljiva bez političke podrške.
Ključne reči: frakcionalni novac banaka, iluzija novca, osiguranje depozita, bankarstvo punih rezervi, institucije elektronskog novca, frakcionalni digitalni novac.
Dvostruka iluzija
Bankarstvo frakcionalnih rezervi zasniva se na iluziji da je naš novac na transakcionom računu u banci neokrnjen i uvek raspoloživ. Otuda bi se moglo zaključiti da je zbir svih transakcionih računa jednak iznosu rezervi banke. Ali nije tako. Banka zna da svi vlasnici transakcionih računa ili depozita po viđenju neće tražiti isplatu svog novca istovremeno, što joj omogućava da sa deset ili petnaest puta manjim rezervama izvršava naše platne naloge. Odnos između bančinih rezervi i naših depozita naziva se racio pokrića depozita rezervama (reserve-deposit ratio) a depozitni biznis komercijalnih banaka bankarstvo frakcionalnih rezervi (fractional-reserve banking).
Kada posumnjamo u bančinu sposobnost da isplati naš novac, jer je pokazala simptome nelikvidnosti kao Northern Rock Bank, možemo što pre stati u red da povučemo svoj novac ili se osloniti na vladino osiguranje depozita. Zbog ograničenih iznosa za isplatu keša urgentna mera je da novac transferišemo u drugu banku, koju smatramo sigurnijom. Tehnološki progres nam i tu pomaže – u vreme elektronskog bankarstva nema potrebe stvarati redove pred bankama. Dovoljan je jedan elektronski nalog, pod uslovom da imate račun u drugoj banci i, naravno, da vaša stara banka može da ga izvrši. Vreme staromodnih juriša na banke je prošlo – više nema fizičke panike; sada je došlo vreme elektronske panike.
Posledično, našem bezgotovinskom novcu, koji možemo disponirati samo preko banke kao posrednika, najviše odgovara naziv frakcionalni novac banaka. Stepen frakcionalnosti ovog novca, mereno rezerve-deposit raciom, pokazuje razmere naše iluzije. Pošto se poslednjih godina i na depozite po viđenju (transakcione račune) obračunava negativna kamatna stopa, naročito za iznose iznad propisanog minimuma (videti Negativne nominalne kamatne stope), suočavamo se sa dvostrukom iluzijom – banka nam naplaćuje „čuvanje“ novca koji je ona najvećim delom već plasirala/investirala. U pitanju je prava alhemija depozita, ali za sada bez sudskog epiloga.
Frakcionalnost je fundamentalna bankarska iluzija koja, uprkos bezbrojnim bankrotima banaka i izgubljenim depozitima klijenata, odoleva vekovima. Doduše, podupreta aranžmanima kreditora u poslednjoj instanci (lender of last resort) i vladinim šemama osiguranja depozita. Mnogi je sa pravom smatraju osnovom modernog bankarstva. Uvid u istoriju ove iluzije pomaže nam da razumemo sigurnost našeg novca u banci i njenu vezu sa aktuelnim trendovima u modernizaciji plaćanja i emisiji novca. .
Poreklo frakcionalnosti
Depoziti su predstavljali prirodan nastavak menjačkih poslova u srednjovekovnoj Evropi, iz kojih se razvilo bankarstvo i po kome su banke imenovane – banco je klupa (ali i bankrot – slomljena klupa). Rane depozitne banke bile su univerzalnog karaktera, što je dovodilo do čestih bankrota, svojstvenih frakcionalnom bankarstvu. Venecija se među prvima suočila sa propadanjem depozita. „Osnovni problem platnog sistema Venecije, zasnovanog na privatnim bankama, bila je mogućnost propasti (…) Depozitno bankarstvo i komercijalno bankarstvo nisu bili odvojeni, a bankari su davali kredite ili direktno investirali“.1 Gotovo stotinu propalih banaka do polovine 16 veka motivisalo je osnivanje public Banco di Rialto, koja je „u suštini bila državna intervencija kako bi se korigovao tržišni neuspeh: novoosnovana institucija trebalo je da pruža usluge plaćanja koje je do sada pružao privatni sektor, ali na način koji je smatran nedovoljnim“ (Isto). Uskoro je Banco di Rialto zamenila Banco del Giro, koja će biti uzor mnogim javnim bankama u Evropi. Očigledno je da isti problemi sa bankarstvom frakcionalnih rezervi iskrsavaju vekovima, samo što tadašnja Venecija još nije otkrila „princip“ lender of last resort and deposit insurance scheme.
U cilju zaštite depozita i sigurnijeg platnog sistema broj javnih banaka se uvećavao tokom 17. veka, tako da je „ideja javnih banaka bila gotovo sinonim za za ideju žiro banke koja posluje u republici (Đenova, Venecija, Amsterdam i Hamburg“ (Isto, str.4). Osnivanje ovih banaka na Kontinentu odražavalo je averziju prema privatnim depozitarima, proizašlu iz nagomilanog negativnog iskustva.
Najčuvenija javna banka, zasnovana na sigurnosti depozita, odnosno bankarstva punih rezervi, bila je Amsterdamse Wisselbank, osnovana 1609, poznatija kao Banka Amsterdama (BoA). Razvijanjem bezgotovinskih plaćanja putem žiro sistema neto kliringa, u okruženju preplavljenom lošim kovanicama bezbrojnih kovnica, BoA je revolucionisala novac. „Trgovci iz cele Evrope tada su bili zadovoljni, ostavljajući svoju robu i plemenite metale u trezorima Banke. (Čak je i Džon
Lou, veliki finansijer Francuske od 1715 do 1720, držao otvoren svoj lični račun, mada neaktivan i sa minimalnim depozitom, nakon što je napustio Amsterdam)“.2Jedan drugi škotlanđanin – Adam Smit, šest decenija kasnije je novac koji je emitovala BoA nazvao novac banke (bank money), naglašavajući njegovu intrinsičku superiornost prema valuti, siguran i jednostavan transfer bez rizika.3
Može se zapaziti da tadašnje kraljevine i apsolutne monarhije nisu preferirale javne banke, verovatno da ne bi ugrožavale monopol suverena na kovanje kovanica. Problem sigurnosti depozita posebno je bio izražen u Engleskoj 17 veka, obeležen hirovitom vladavinom prvih Stjuarta, Građanskim ratom, Restauracijom i na kraju Slavnom revolucijom. U ovom najturbulentnijem veku Engleske istorije u prvi plan su izbili novi depozitari – Londonski zlatari. Njima možemo zahvaliti za neke izuzetne monetarne inovacije – zlatarske note, koje su kasnije prerasle u banknote, i depozitima na frakcionalnim rezervama, prenosive čekovima. Ovim inovacijama oni su trasirali razvoj modernog bankarstva, sa svim njegovim prednostima, nedostacima i rizicima.
Konfuzija oko depozita
Iz nove prakse proizašao je fundamentalan problem koji ni do danas nije razrešen – nerazlikovanje novca na računu ili depozita po viđenju od oročenih depozita, tj. bezgotovinskog novca od finansijske investicije. Jasnije razgraničenje napravljeno je tek početkom 20 veka, ali su i posle Prvog svetskog rata neke britanske i američke banke dozvoljavale ispisivanje čekova na štedne depozite. Čak i danas mnogi ekonomisti koriste zbirnu imenicu depoziti, dok je većina centralnih banaka davno odustala od preciznog određenja depozita koji predstavljaju novac. „Koje se vrste depozitnih obaveza računaju kao „novac“ zavisi od definicija, kojih ima nekoliko i sve su donekle proizvoljne“ (Tobin, Financial intermediaries, str. 5). Spoj bankarstva frakcionalnih rezervi i konfuzije oko depozita uzrokovao je bezbrojne juriše na banke, bankrotstva i bankarske krize.
Frakcionalnost rezervi banaka tako je postalo primarno obeležje i pokretač razvoja engleskog bankarstva od prve industrijske revolucije. Ključna reč je obećanje (promise) – banke obećavaju da će platiti donosiocu na zahtev sa frakcionalnim rezervama u aktivi. Upotreba čekova potpuno je preobrazila depozitni biznis, koji su prethodno razvile javne banke. „Povećana upotreba čekova upečatljiva je odlika Londonskog privatnog bankarstva u drugoj polovini 18. veka“.4 Prema svim dokazima, depozitno bankarstvo zasnovano na frakcionalnim rezervama bujalo je već u 18 veku, daleko nadmašujući keš u ukupnim plaćanjima. Međutim, to nije izazivalo veću pažnju, jer su bezgotovinski instrumenti plaćanja „cirkulisali uglavnom među trgovačkim svetom, malo zapaženi od javnosti“ (Henri Tornton, Papirni kredit).
Praksu različitog tretmana keša i depozitnog novca, tj. banknota kao regulisanog biznisa i depozita banaka kao slobodnog biznisa, pravno je formalizovao Bank Charter Act 1844. Ideja zakonodavca bila je razdvajanje emisije banknota od opšteg bankarskog biznisa Banke Engleske, formiranjem zasebnih departmana – Emisionog i Bankarskog. Posledično, Zakon iz 1844 je razdvojio novac
centralne banke za javnost (Emisioni departman) od depozitnog novca centralne banke, koji su mogle koristiti samo banke (Bankarski departman). Tako je javnost, trajno uskraćena za pristup nerizičnim depozitima centralne banke za transakcije, prisiljena da koristi frakcionalne depozite banaka za bezgotovinska plaćanja, mada je pre donošenja zakona Banka primala individualne depozite. „Ostale banke, iako im je oduzeto pravo emisije, praktično su neometane u kreiranju depozitne valute”.5
Činjenica da su banknote bile nekamatne, a depoziti po viđenju kamatonosni, ublažavala je averziju prema riziku vlasnika depozita u bankama. Praktičnost plaćanja čekom sa računa na račun učinila je depozite po viđenju dodatno privlačnim, uprkos njihovoj frakcionalnosti. Zbog toga su ekonomisti počeli da ih nazivaju novac banaka (bank money), zanemarujući njihovu uslovnu
(promisory) prirodu. Isti naziv, kao što je ve navedeno, među prvima je koristio Adam Smit, ali za depozite punih rezervi, kojima je Banka Amsterdama vršila bezgotovinske nerizične transfere. U frakcionalnom bankarstvu depoziti po viđenju su frakcionalni novac, što je na zastrašujući način pokazala Velika depresija.
Uništavanje naših depozita po viđenju
„Najistaknutije obeležje poslednje depresije je uništenje osam milijardi dolara – više od trećine – našeg novca iz čekovnih knjižica – depozita po viđenju“ (Irving Fišer).6 Slavni ekonomista, svedok ove kataklizme i čovek koji je matematički razotkrio realne kamatne stope, citiranom ocenom destrukcije dolara skicirao je razmere frakcionalnosti tadašnjih transakcionih računa u bankama, tj. iluzije novca (money illusion). Nije uništeno osam milijardi dolara depozitnog novca, već osam milijardi dolara potraživanja (claims) od banaka. Novac deponanata već je bio plasiran u kredite banaka i kupovinu hartija od vrednosti, koje je ekonomska kriza učinila nenaplativim. Tokom Velike depresije trećina banaka u SAD je bankrotirala, ukupno je propalo 9.000 banaka, a samo u 1933 godini 4.000. Najmasovnije propadanje banaka u istoriji polako se zaboravlja, kao što je zaboravljena strašna Španska groznica iz ne tako davne 1918. Covid pandemija nas je grubo potsetila da sve zaraze nisu iskorenjene, pa tako ni neka nova bankarska zaraza.
Irving Fišer je sažeto objasnio da nestašica dolara nastaje „ zbog uništavanja novca iz čekovnih knjižica nacije putem likvidacije kredita banaka; i konačno, osnovni razlog zašto takva likvidacija uništava naš novac iz čekovnih knjižica leži u našem sistemu frakcionalnih rezervi“ (Irving Fišer, 100% Money, str. 421). Zato je profesor Fišer sa grupom svojih kolega predložio “the 100% money plan” ili zahtev za 100% rezervama za depozite, što bi ih učinilo savršeno sigurnim.7 Ovaj plan, poznat i kao Chicago Plan, i danas izaziva pažnju mnogih ekonomista.8
Nećete se iznenaditi – Fišer se nije pozivao na praksu Londonskih bankara, već na Banku Amsterdama (100% Money). Predlog je odbačen, uz argumentaciju da bi uništio depozitni biznis banaka, mada se odnosio samo na njegov manji deo – depozite po viđenju ili transakcione račune. Tako je propao poslednji pokušaj razdvajanja monetarnih i kreditnih poslova, prvi put iniciran u 14 veku u Veneciji.
Bankarstvo frakcionalnih rezervi je veštački održavano u životu uvođenjem osiguranja depozita, koje je formalizovano osnivanjem prve takve institucije u svetu – Federal Depost Insurance Corporation (FDIC). U grbu FDIC je upisana 1933 godina, kao simbol pobede nad Depresijom, mada je sa radom počela godinu dana kasnije.
Dodatnu potporu posrnulom bankarskom sektoru u budućnosti je trebalo da pruža Fed – Federal Reserve System kao kreditor u poslednjoj instanci, što je propustio u Velikoj depresiji.
Milton Friedman, utemeljivač monetarizma, najveći kritičar Fed-a i šampion slobodnog tržišta, nije verovao u ova rešenja problema depozita na frakcionalnim rezervama i obećanog novca (promisory money). On je već 1959 godine, u svom čuvenom radu Program za monetarnu stabilnost, izneo „listu „dobrih razloga“ zašto su monetarni aranžmani retko bili prepušteni tržištu“, koju nije izmenio ni u drugoj polovini 1980-ih. Među četiri “good reasons” izdvajaju se „posebne teškoće u sprovođenju ugovora koji ukljućuju obećanje plaćanja i služe kao sredstvo razmene i sprečavanja prevara u vezi sa njima (…) Međutim, promenio se karakter teškoća. (…) Štaviše, sada se uzima zdravo za gotovo da će vlada (tj. poreski obveznici) u potpunosti zaštiti nosioce depozitnih obaveza od gubitka“.9 Redovi deponenata pred Northern Rock Bank 2008. upečatljiv su dokaz Fridmanove vizionarnosti u slučaju depozitnih obaveza (deposit liabilities).
Džejms Tobin je isti problem apostrofirao nešto drugačijim rečima. „Na kraju krajeva, istorijska je nesreća da je ponuda transakcionih sredstava u modernim ekonomijama postala nusproizvod bankarskog poslovanja i osetljiva na njegove rizike“ (Finansijski posrednici, str. 26).
Savremeni depozitni novac banaka
Konfuzija oko depozita i dalje istrajava, posebno u Velikoj Britaniji. To nedvosmisleno potvrđuje relevantni Handbook iz 2000, koji je izdala Banka Engleske. „Novac je prvenstveno namenjen za korišćenje u transakcijama (…) bilo je teško definisati na zadovoljavajući način u UK. To je zato što ne postoji administrativno razlikovanje ili bilo kakva jasna komercijalna razlika između depozita namenjenih transakcijama i onih koji se drže kao bogatstvo“.10
Nasuprot tome, Fed pravi jasnu „regulatornu razliku u Regulation D između rezervibilnih (reservable) „transakcionih računa“ i nerezervibilnih „štednih depozita“, što naglašava i sama terminologija – računi nasuprot depozita. Hitne privremene mere, u odgovoru na „novu coronavirus situaciju“ suštinski ne menjaju ovu distinkciju, ali pokazuju u kojoj je meri Fed spreman da se suoči sa Covid 19 Recesijom.11
Ipak, rezervibilni „transakcioni računi“ ostaju frakcionalni novac banaka, inferioran u odnosu na novac centralne banke, koji čine „sigurni oblici novca, bez mogućnosti propadanja“.12 Zbog toga će naš novac u bankama i dalje biti jedina hartija od vrednosti (securities) koja je samo
frakcionalno sigurna. Sve ostale hartije, dugovne i vlasničke, štiti custody banking. Zašto ne postoji custody banking i za naš novac?
Pogrešan izlaz
Elektronski novac za javnost pružao je mogućnost rešenja problema frakcionalnosti. Po definiciji, elektronski novac (e-money) je „elektronsko skladište monetarne vrednosti na tehničkom uređaju“, pri čemu „uređaj deluje kao unapred plaćeni instrument na donosioca koji ne uključuje obavezno račune banaka u transakciju“ “ (ECB).
Međutim, centralni bankari su se uplašili da bi direktan pristup javnosti elektronskom novcu centralne banke (banke su ga imale od početka, naravno) doveo do egzodusa depozita po viđenju iz komercijalnih banaka. Izlaz je pronađen u Direktivi 2009/110/EC o superviziji poslovanja institucija elektronskog novca, „kao pravnog lica koje ima odobrenje za emitovanje e-novca“ (Član 2(1). Direktiva proširuje definiciju elektronskog novca, tako da on znači „elektronski, uključujući magnetski, uskladištenu monetarnu vrednost koja predstavlja potraživanje od emitenta koje se izdaje po prijemu sredstava za obavljanje platnih transakcija (…)“.13 Tako je sada naš novac potraživanje ne samo od banaka, već i od novih insitucija za platne usluge. Razumeli ste da nismo dobili siguran novac, već samo još jednu varijantu debitnih kartica.
Izlaz
Imajući u vidu da transakcioni računi čine relativno mali deo ukupnih depozita i još manji deo šire novčane mase (M3 u ECB Sistemu, M4 u Britaniji), njihova defrakcionalizacija ne bi predstavljala monetarni problem, ali je neizvodljiva bez političke podrške. Banke su neizbežni platni posrednici, tako da bi sigurni transakcioni računi pozitivno uticali na stabilnost njihovog biznisa i ne baš sjajnu percepciju javnosti. Uzgred, ekstremna zaštita koju bankama pružaju vlade i njihove agencije, a pre svega centralne banke, učinila ih je ranjivijim i inertnijim u modernizaciji njihovih biznis modela. Paradoksalno je, ali sasvim moguće da će banknote nadživeti klasične komercijalne banke, izložene nemilosrdnim udarima tehnološki hiperinovativnih konkurenata. Tako bi umesto frakcionalnog novca banaka dobili frakcionalni digitalni novac. Ustvari, već smo ga dobili.
Dok se to ne desi ostaje nam da se sami brinemo o našim transakcionim računima u bankama sa frakcionalnim rezervama. Vladino osiguranje depozita ima svoje limite ne samo po visini iznosa depozita, već i njihovom agregatnom volumenu. Zato je dobro povremeno koristiti staromodni način provere – konvertovanjem u banknote određenog iznosa bezgotovinskog novca na našem računu u banci.
____________________
[1] William Roberds and Francois Velde (2014), Early Public Banks, Working Paper 2014-03, FRB of Chicago, July 2014 (Revised), p. 15-16.
[2] Ibid.
[3] Ibid, p. 4.
[4] Larry Neal (2000), How it all began: the monetary and financial architecture of Europe during the first global capital markets, 1648-1815, Financial History Review, No. 7, p. 121.
[5] ‘Bank money, over and above both its intrinsic superiority to currency, and the additional value which this demand necessarily gives it, has likewise some other advantages. It is secure from fire, robbery, and other accidents; the city of Amsterdam is bound for it; it can be paid away by a simple transfer, without the trouble of counting, or the risk of transporting it from one place to another.’ Adam Smith (1776), An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, New York: The Modern Library, 1937.
[6] James Tobin (1987), Financial intermediaries, Cowles Foundation Discussion Paper No. 817, p. 5.
[7] R.D. Richards (1958), The Early History of Banking in England, Routledge, 2012, p. 192.
[8] Frank Whitson Fetter (1965), Development of British Monetary Orthodoxy, 1797-1875, Harvard University Press, p. VII.
[9] Irving Fisher (1936), 100 % Money and the Public Debt, Economic Forum, Spring Number, p. 420.
[10] Ibid, p. 421.
[11] ‘One hundred percent reserve deposits would, of course, be perfectly safe – that is, as safe as the national currency – and would not have to be insured. Those deposits would in effect be currency, but in a secure and conveniently checkable form. One can imagine a system in which banks and other financial intermediaries offered such accounts, with the reserves behind them segregated from those related to the other business of the institutions. That other business would include receiving deposits which required fractional or zero reserves and were insured only partially, if at all.’ Tobin (1987), p. 25.
[12] Jaromir Benes and Michael Kumhof (2012), The Chicago Plan Revisited, IMF WP 12/202.
[13] Milton Friedman and Anna Schwartz (1987), Has Government Any Role in Money?, In: Anna Schwartz (ed.) (1987), Money in Historical Perspective, University of Chicago Press, p. 291-2, 310.
[14] John Thorp & Philip Turnbull (2000), Banking & Monetary Statistics, Centre for Central Banking Studies, Bank of England, December 2000, p. 6.
[15] Federal Reserve Board – Regulation D – Savings Deposits, FAQ, Last Update: April 24, 2020.
[16] Wataru Takahashi (ed.) (2012), Functions and Operations of the Bank of Japan, Institute for Monetary and Economic Studies, Bank of Japan, p. 3.
[17] Directive 2009/110/EC of the European Parliament and Council of 16 September 2009.
First published on https://centralbankmoneyresearch.com/